İran müharibəsi İsrailin gözü ilə
12 günlük İsrail-İran müharibəsi hər iki tərəf üçün təkcə hərbi sınaq yox, həm də ölkənin bütövlüyü və milli gücü üçün sınaq idi.
Araşdırmaçı və Yazar Ahmet Erdem, İsrail rejiminin bütün senzuralarına baxmayaraq mediada əks olunan məlumatlar əsasında İranla 12 günlük müharibənin israillilər tərəfindən necə qiymətləndirildiyini araşdırdı.
Giriş
İran və İsrail arasında 12 günlük müharibə təkcə hərbi münaqişə deyil, həm də təhlükəsizlik və kəşfiyyat sahələrində İsrail cəmiyyətini sarsıdan psixoloji zəlzələ idi. Rəsmi orqanlar müharibənin ilk saatlarında “birbaşa zərbə” və “güclü zərbə” ritorikasını vurğulasalar da, İsrail cəmiyyətinin reaksiyaları sürətlə fərqli istiqamətdə inkişaf etdi.
İsrail mediası, beyin mərkəzləri, rəy sorğuları və sorğular açıq şəkildə göstərdi ki, baş verənlər təkcə hərbi çatışmazlıq deyil, həm də ictimai təhlükəsizlik, mülki müdafiə və psixoloji dayanıqlıq baxımından böyük inam itkisidir. Sığınacaqlara çıxışın olmaması, bir çox sahələrdə əhalinin zəifliyi, etibarsızlığın yayılması və dövlət hakimiyyətinə inamın aşınması bu prosesin əsas elementləri idi.
Bu yazıda İsrail daxilində gedən müharibənin psixoloji təsirləri etibarlı mənbələrə əsaslanaraq media, ictimai rəy və təhlükəsizlik baxımından araşdırılır və İsrail cəmiyyətində “toxunulmazlıq” anlayışının necə çökdüyü təhlil edilir.
İsrail mediasında əkslər
İsrailin hücumunun ilk saatlarında mətbuatda və ictimaiyyətdə hiss edilən zəfər İranın cavab verməyə başlamasından sonra məyusluq və panikaya çevrildi. İran raketləri çoxqatlı hava hücumundan müdafiə sistemlərinə asanlıqla nüfuz etdikdən və bütün nəzərdə tutulan hədəfləri dəqiqliklə vurmağa başlayandan sonra, İsrail mediası əsasən panika, qorxu və təhlükəsizlik xaosunu əks etdirirdi.
Başlıqlar qələbədən deyil, hazırlıqsızlıqdan, mülki müdafiənin zəifliyindən, xalqın çarəsizliyindən bəhs edirdi:
Ynet News-un 13 iyun 2025-ci il tarixli hesabatında belə deyilir:
“İranın raket hücumları başlayan kimi bütün ölkə üzrə həyəcan siqnalları işə salındı, Təl-Əvivdə və mərkəzi bölgələrdə sirenlər səsləndi. İnsanlar hara sığınacaq axtaracaqlarını bilmirdilər”.
Eyni xəbərdə Ben Gurion hava limanında uçuşların ləğvi, təhsilin dayandırılması və distant təhsilin dayandırılması da vurğulanıb. Ümumi ton fövqəladə vəziyyətin ab-havasını əks etdirirdi.
Haaretz qəzetinin 17 iyun 2025-ci il tarixli redaksiya məqaləsində aşağıdakı tənqidlər yer alır:
“İsrail Tehranı dəqiqliklə hədəfə aldı, lakin öz vətəndaşlarını müdafiəsiz qoydu.”
Məqalədə on minlərlə mülki şəxsin sığınacaqsız hücumlara məruz qaldığı, ordu ilə daxili müdafiə arasında ciddi uçurum olduğu bildirilib.
“The Jerusalem Post” 23 iyun 2025-ci ildə xəbər verib:
“İran raketi radar sistemləri tərəfindən aşkar edilmədən İsrailin cənubuna düşüb”.
Hesabatda İsrail ordusunun insidentdə “insan səhvi” olduğunu etiraf etdiyi və erkən xəbərdarlıq sistemlərinin sıradan çıxmasının ictimaiyyətin inamını ciddi şəkildə sarsıtdığı bildirilir.
Haaretz qəzetində 25 iyun 2025-ci ildə dərc edilən təhlildə deyilir:
“Reallıqla dövlətin “biz hazırıq” ritorikası arasında uçurum aydındır. Bir çox vətəndaş sığınacaqlara gedə bilmirdi. Bu, insan həyatı üçün ciddi risk idi”.
Oren Ziv-in 24 iyun 2025-ci il tarixli +972 jurnalından verdiyi xəbərdə , Təl-Əvivdə mülki əhalinin yaşadığı çaxnaşma bu ifadələrlə çatdırıldı:
“İnsanlar qışqırır, uşaqlarını axtarırdılar. Sirenlər, sığınacaq yox idi. Sadəcə, partlayış səsləri və qorxu.”
Bu xəbər ilk dəfə olaraq bir çox israilli üçün “toxunulmazlıq hissinin çökdüyünü” vurğuladı.
Hərbi və Kəşfiyyat Quruluşlarının Tənqidi
Raket hücumlarından sonra İsrail mediasında ən çox diqqət çəkən tənqidlərdən biri ordu və kəşfiyyat bölmələrinin zəifliyi və koordinasiyasının olmaması olub. İctimaiyyətə təqdim olunan “hesablanmış və güclü cavab” povestinə baxmayaraq, cavab prosesində ciddi pozuntuların və müdafiə sistemlərində nasazlıqların olduğu üzə çıxıb.
“Jerusalem Post” qəzeti ordunun 23 iyun 2025-ci il tarixli rəsmi bəyanatına əsaslanan hesabatında bu ifadələrdən istifadə edib:
“İran raketi heç bir xəbərdarlıq edilmədən və radar tərəfindən aşkar edilmədən İsrailin cənubuna düşüb. Sözçü “Xəbərdarlığın olmaması insan səhvidir” deyərək məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.”
Bu hadisə İsrailin erkən xəbərdarlıq sistemlərinin uğursuzluğunun əhəmiyyətli göstəricisidir.
Haaretz qəzetinin 25 iyun 2025-ci il tarixli məqaləsi vəziyyətə daha aydın şəkildə toxundu:
“İsrail İran torpaqlarında əməliyyatlar apararkən, öz xalqını müdafiə etməyə məhəl qoymadı. Ordu xarici əməliyyatlarla məşğul olarkən, daxili cəbhədə lazımi tədbirlər görülmədi. Bu, ordu ilə daxili müdafiə strukturları arasında dərin qopuqluğu ortaya qoydu”.
Eynilə, Haaretz qəzeti 17 iyun 2025-ci il tarixli redaksiya məqaləsində aşağıdakı qeydi etdi:
“Kəşfiyyat agentlikləri İranın hücum imkanlarını və məsafəsini düzgün qiymətləndirə bilmədilər. Hücumun baş verə biləcəyini proqnozlaşdırmaq kifayət deyildi, cəbhə xətti bu təhlükəyə hazırlıqsız yaxalandı.”
Dövlət və qurumlar arasında inam problemi
İranın raket hücumlarından sonra yaranan xaos ictimaiyyətin İsrail dövlətinə və onun müdafiə qurumlarına inamının ciddi şəkildə pozulmasına səbəb olub. 2025-ci ilin iyununda İsrail Demokratiya İnstitutunun (IDI) keçirdiyi sorğu bu dəyişikliyi aydın şəkildə nümayiş etdirdi.
Haaretz qəzeti 2 iyul 2025-ci il tarixli sorğunun nəticələrini belə bildirdi:
“Yəhudi israillilərin yalnız 46%-i və ərəb israillilərin 10%-i baş nazir Netanyahuya güvəndiyini bildirib. Bunun əksinə olaraq, İsrail ordusunun başçısı olan Baş Qərargah rəisi 77%, Mossad direktoru isə 70% etibar edib”.
Bu məlumatlar ictimaiyyətin siyasi liderliyə inamını itirdiyini, lakin hələ də peşəkar təhlükəsizlik strukturlarında adları dəstəklədiyini göstərdi. Təhsil, müdafiə və maliyyə nazirlikləri kimi digər dövlət qurumlarına inam 25%-dən aşağı düşüb.
2 iyul 2025-ci il tarixində Times of Israel saytında dərc olunan xəbərdə aşağıdakı ifadələr yer alır:
“İsraillilərin yalnız 40%-i hazırkı hökumətə güvəndiyini deyir. Bununla belə, orduya və kəşfiyyat orqanlarına inam yüksək olaraq qalır”.
Bu şəkil təhlükəsizlik və qərar qəbuletmə strukturları arasında ciddi uyğunsuzluğu və siyasi rəhbərlikdən geniş yayılmış narazılığı göstərir.
Müharibənin Məqsədləri: çəkindirmə, yoxsa siyasi maraq?
Müharibə irəlilədikcə İsrail ictimaiyyəti və mediası müharibənin əsl məqsədlərini daha sual dolu tonda müzakirə etməyə başladı. Əvvəlcə “İranı çəkindirmək” üçün verilən bəraət idi, lakin günlər keçdikcə bu diskurs “siyasi maraqlar” müzakirələri ilə əvəz olundu.
2 iyul 2025-ci il tarixli redaksiya məqaləsində Haaretz xəbərdarlıq etdi:
“Bu müharibə çəkindirici kimi başlasa da, bu gün siyasi hesablamalarla aparılan strategiyaya çevrilib. Ola bilsin ki, bu, Netanyahunun öz siyasi gələcəyini təmin etmək üçün başladığı müharibəyə çevrilib”.
Bu toqquşmaların Tramp hökumətinin ABŞ-da hakimiyyətinin ilk aylarında yaşandığına diqqət çəkən müəllif, “təhlükəsizlik böhranının daha da pisləşməsi İsrail daxilində siyasi gündəmi dəyişmək üçün bir fürsət ola bilər” tezisini irəli sürdü .
İsrail Demokratiya İnstitutu tərəfindən keçirilən və 2 iyul 2025-ci ildə Haaretz və Times of Israel tərəfindən dərc edilən sorğu da bu qiymətləndirmələri dəstəklədi. Sorğunun nəticələrinə görə, israillilərin 49%-i növbədənkənar seçkiləri dəstəkləyib. Bu rəqəm göstərirdi ki, İsrail cəmiyyətinin əhəmiyyətli bir hissəsi hətta müharibə dövründə də siyasi rəhbərliyin legitimliyinə problemli baxırdı, belə ki, seçkilərin vaxtında keçirilməsini müdafiə edənlərin yalnız 42%-i.
Sözügedən sorğuya görə, seçkilər keçirilsə, Netanyahunun rəhbərlik etdiyi koalisiya 120 yerlik İsrail parlamentində 61 yer qazana bilər. Başqa sözlə, parlament çoxluğu baxımından aşağı düşmək ərəfəsində olardı. Əksəriyyəti qoruyub saxlasa da, çox kövrək olardı və ictimai dəstəyin getdikcə zəiflədiyi görünürdü.
“The Times of Israel” qəzeti 2 iyul tarixli bu sorğuya əsasən belə qənaətə gəlib:
Camaatın orduya və Mossada inamı hələ də yüksəkdir. Baş nazir Netanyahu siyasi ziyanı bərpa etmək üçün müharibə atmosferindən istifadə edə bilmədi. Əksər seçicilər hətta müharibəni cəmiyyət qarşısında cavab verməmək üçün bir vasitə kimi görürlər.
Bu təhlil, həmçinin Haaretz-dən Amos Harel və İsrail Siyasəti Forumundan Neri Zilberin yer aldığı İsrail Siyasəti Pod podkasti tərəfindən də dəstəklənir, burada qonaqlar müharibənin genişləndirilməsi qərarının İsrail daxilindəki siyasi məntiqdən daha çox hərbi mülahizələrə və ABŞ-ın yeni hökuməti ilə münasibətləri gücləndirmək səylərinə aid olduğunu vurğulayırlar.
Nəticədə, media və ictimai rəy sorğuları göstərir ki, İsrail cəmiyyətinin əhəmiyyətli bir hissəsinin fikrincə, müharibənin əvvəlində irəli sürülən “çəkindirici” əsaslandırma öz etibarını itirib və müharibənin əsl məqsədi təhlükəsizlik məsələsindən siyasi maraqlar üçün istifadə etməyə çevrilib.
Müharibənin sosial və psixoloji təsirləri
İranın raket hücumları təkcə orduya deyil, həm də gündəlik həyata, təhlükəsizliyə, sosial quruluşa ciddi təsir göstərib. Daxili müdafiə sistemlərinin işə düşməməsi, erkən xəbərdarlıqların alınmaması, bəzi şəhərlərin hücumlara hazırlıqsız yaxalanması ictimaiyyətdə qorxu, panika və dövlətə qarşı inamsızlıq yaratmışdı.
+972 Jurnal yazıçısı Oren Ziv 24 iyun 2025-ci il tarixli məqaləsində Təl-Əviv sakinlərinin aşağıdakı sözlərini daxil etdi:
“Sirenlər, sığınacaq yox idi. Sadəcə partlayış səsi və çaxnaşma var idi. İnsanlar hara qaçacaqlarını bilmirdilər”.
Məqalədə həmçinin deyilirdi: “Bu, bir çox israillinin həyatında ilk dəfə idi ki, dövlət onları tək qoya bilər”.
Bu travma təkcə fiziki təhdidlərlə məhdudlaşmırdı. Ziv-in hesabatında raket hücumlarının yalnız cənub şəhərləri ilə məhdudlaşmadığı, demək olar ki, bütün ölkəyə təsir etdiyi vurğulanıb:
“İnsanlar Bi’ir Sebadan Təl-Əvivə qədər bütün ölkədə təhlükə hiss edirdilər.”
3 iyul 2025-ci il tarixində Jewish Philanthropy saytında dərc edilən xəbərdə aşağıdakı xəbərdarlıq yer alır:
Psixiatrlar deyirlər ki, İsraildə 20 aylıq münaqişədən sonra müharibə ilə bağlı psixiatrik xəstəliklərin “sunami”si qaçılmazdır”.
Doktor Ofer Meir adlı psixiatr bu açıqlamanı verdi:
“Hazırda insanlar narahatlıq, yuxusuzluq, panik atak və dövlət qurumlarına inamsızlıq üçün təcili yardım axtarırlar.”
Hesabata görə, bu böhrandan ən çox qadınlar, uşaqlar, miqrantlar və sosial-iqtisadi cəhətdən imkansız qruplar zərər çəkib. Sosial işçilər bildiriblər:
“Bu böhran bir neçə həftə deyil, aylar və illərlə davam edəcək mənəvi məhvin xəbərçisidir.”
Psixoloji böhran təkcə fərdi səviyyədə deyil, həm də sosial müstəvidə özünü göstərirdi. Ekspertlər cəmiyyətdə həmrəyliyin zəiflədiyini, siyasi və sosial qütbləşmənin dərinləşdiyini, hakimiyyətə qarşı inamsızlığın artdığını vurğulayıblar.
Nəhayət, bu müharibə İsrail vətəndaşları üçün təkcə fiziki deyil, həm də mənəvi məhv demək idi:
“İsraillilər artıq təhlükə altında olan bir ölkə deyil, onlar xroniki etibarsızlıq və qeyri-müəyyənlik hissi ilə yaşayan bir cəmiyyətdir”.
Media diskursunda dəyişiklik: gücdən şübhəyə
Müharibənin ilk günlərində İsrail mediasının tonu əsasən triumfalist idi. “Mossadın Tehranda əli”, “İsrailin dəqiq zərbəsi” və “İranın ürəyinə zərbə” kimi başlıqlar diqqət çəkib. Amma günlər keçdikcə medianın tonu dəyişməyə başladı.
“Haaretz” qəzetinin 25 iyun 2025-ci il tarixli dərc etdiyi təhlildə media diskursunda bu fasilə aşağıdakı sözlərlə ifadə edilib:
“Əvvəlcə yüksək inamla danışılırdı. Amma müharibənin daxili cəbhəsində hərc-mərclik, koordinasiyanın olmaması, sığınacaqsızlıq üzə çıxanda bu inam sual işarələri ilə əvəz olundu. İndi sual olunur: Bu müharibənin məqsədi nə idi?”
Müharibənin ikinci həftəsində “Times of Israel” internet saytında dərc edilən təhlildə ictimai etimadın itirilməsi və “əldə edilən qazancların” reallığı şübhə altına alınıb.
Jacob Magid tərəfindən imzalanan məqalədə aşağıdakı ifadələr yer alırdı:
“Ola bilər ki, ordu güclü zərbə vurmuşdur. Amma cavabsız qalan əsl sual budur: İsrail cəmiyyəti bu müharibənin bahasına hazır idimi?”
Haaretzdən Amos Harel və İsrail Siyasəti Forumundan Neri Zilberin müharibənin siyasi səbəblərə görə genişləndiyini və hərbi deyil, diplomatik münasibətlərə təsir vasitəsinə çevrildiyini iddia etdikləri İsrail Siyasəti Pod podkastında oxşar suallar qaldırıldı.
“Qərar hərbi məntiqdən daha çox siyasi hesablamalara əsaslana bilər” dedilər.
Söhbətdəki bu dəyişiklik İsrail cəmiyyətində etimad böhranını və qərar qəbul edənlərin artan sorğu-sualını əks etdirirdi. Başlanğıcda simvol kimi təqdim edilən “qarşıdurma müharibəsi” getdikcə “təhlükəsizlik müharibəsi”nə çevrildi.
Nəticə
12 günlük İsrail-İran müharibəsi hər iki tərəf üçün təkcə hərbi sınaq deyil, həm də ölkənin birliyi və milli gücü üçün sınaq idi. İsrailin daxili qurumları bu müharibəni özünün “hücum gücü” və “çəkindirmə qabiliyyətinin” nümayişi kimi göstərməyə çalışsalar da, ictimai rəy sorğuları, ictimai hekayələr və mediada işıqlandırmalar bunun tam əksini ortaya qoydu: çaşqınlıq, inamsızlıq, psixoloji böhran, struktur çatlaqları və dərin inam böhranı.
Müharibənin başlaması ilə ölkə daxilində fövqəladə sistemlərin işə düşməsi, hava hücumu sirenlərinin səslənməsi və şəhərlərdəki xaosun görüntüləri İsrailin mülki müdafiəsinin sərhədlərini ortaya qoydu.
Bütün senzuralara baxmayaraq, mediada əks olunan xəbərlər ordunun və kəşfiyyat təşkilatlarının zəif tərəflərini üzə çıxardı. Ordunun “insan səhvləri”nə yol verdiyi və erkən xəbərdarlıq sistemlərinin uğursuz olduğu açıq şəkildə etiraf edildi. Hava hücumundan müdafiə sisteminin sıradan çıxması təkcə texniki deyil, həm də strateji zəiflik kimi qiymətləndirilib. Çünki bunlar İsrail rejiminin iddia etdiyi kimi texniki və ya insan səhvləri ilə deyil, daha çox İranın elektron hücumlarına müqavimət göstərə bilməmələri ilə bağlı idi.
İctimai rəy sorğuları göstərdi ki, xalqın inamı dərindən sarsılıb. Ordu və Mossad hələ də xalq dəstəyinə malik olsa da, digər mülki qurumlara, xüsusən də hökumətə inam kəskin şəkildə azalıb.
Müharibə təkcə xarici təhlükəyə lazımi cavab deyil, həm də hökumətin diqqəti daxili məsələlərdən yayındırmaq üçün istifadə etdiyi bir vasitə olduğuna dair geniş fikir var idi.
Müharibə ilə birlikdə qorxu, psixoloji deqradasiya, sığınacaqların olmaması və sığınacaq əldə etmək üçün etibarsızlıq müharibənin sosial və psixoloji təsirlərinin təkcə bir neçə həftə və ya aylar deyil, bəlkə də illərlə davam edəcəyinin güclü göstəricisi idi.
Nəhayət, mediadakı diskursun dəyişməsi, yəni ilkin “güc nümayişi” povestindən “strateji uğursuzluq” və “legitimlik böhranı” vurğusuna keçid – açıq şəkildə göstərdi ki, bu müharibə İsrailin daxili ictimai rəyində etimad müharibəsi kimi oxunmağa başladı.
Deməli, bu, görünən müharibənin arxasında xalqla rejim arasında gedən daha dərin, görünməz müharibənin əlaməti idi: inam və gələcəyə qarşı müharibə.
