İsrail ordusu depressiya və intiharla mübarizə aparır

Media Line İsraildə 7 oktyabrdan sonra əsgər intiharlarının və psixi sağlamlıq problemlərinin artdığını, müharibənin mülki həyata qayıtdıqdan sonra psixoloji çöküşə səbəb olduğunu və mövcud sistemin bu böhranı həll etmək üçün yetərli olmadığını bildirib.

İsrail Müdafiə Qüvvələrində (IDF) Psixi Sağlamlıq Departamentinin keçmiş rəhbəri və hazırda İsrailin Dayanıqlılıq üzrə Kollektiv Fəaliyyətinin (ICAR) Tibb Direktoru olan professor Eyal Fruxter 2000-ci illərin əvvəllərində hərbçilər üçün intiharın qarşısının alınması proqramını hazırlayarkən , bunun bir gün müharibəyə hazırlaşmaq üçün təcili yardıma ehtiyacı olacağını düşünmədiyini söylədi. Bu barədə YDH- The Media Line məlumat yayıb.

Professor Fruxter The Media Line-a deyib: “Biz artıq orduda intiharları 63% azaltmağa nail olmuşuq. Bu proqram ehtiyata deyil, çağırışçılara yönəlmişdi… Lakin oktyabrın 7-də qəfil müharibənin başlaması ilə hərbçilər intiharın qarşısının alınması proqramını indi ehtiyata daxil etmək üçün uyğunlaşdırdı”.

Hazırda ehtiyat psixiatr kimi fəaliyyət göstərən və hökumətin travma sonrası stress pozğunluğu (TSSB) üzrə milli məsləhət şurasına rəhbərlik edən Fruchter, “riskin təkcə cəbhədən deyil, həm də cəbhə ilə ev arasındakı keçiddən də artdığına” işarə etdi.

“Əsl problem iki dünya arasındakı uçurumdur” dedi Fruchter və əlavə etdi: “Mülki həyatın artıq sizi əhatə etmədiyi və ordunun artıq sizə nəzarət etmədiyi iki dünya arasındakı uçurum böyük bir çatlaqdır və həll edilməlidir.”

The Media Line-a görə, son məlumatlar bu metaforanın təəccüblü mahiyyətini nümayiş etdirir : Cəmi iki həftə ərzində dörd İsrail əsgəri – üçü ehtiyatda olan və biri həqiqi hərbi xidmətdə olan – intihar edib. Bu artım xüsusilə yüz minlərlə İsrail əsgərinin döyüş bölgələrinə girib-çıxdığı bir vaxtda müharibənin əsgərlərə psixoloji təsirləri ilə bağlı narahatlıqları yenidən gündəmə gətirib.

İsrail İnformasiya və Bilik Mərkəzinin 2024-cü ilin sentyabr hesabatına görə, ölkə “görünməmiş psixi sağlamlıq böhranı ” ilə üz-üzədir. Səhiyyə Nazirliyinin akademik və təhlükəsizlik mütəxəssisləri ilə birgə hazırladığı sənəddə psixoloji dəstək üçün 200 mindən çox müraciət edildiyi, aktiv klinika xəstələrinin sayının müharibədən əvvəlki səviyyələrlə müqayisədə 900% artdığı bildirilib.

Nazirlik, minlərlə əsgər də daxil olmaqla 13.000 ilə 57.000 arasında israillinin tam TSSB inkişaf etdirə biləcəyini təxmin etdi. Bunlardan 1500-dən 20.000-ə qədərinin döyüş və ya dəstək bölmələrindən olduğu bildirilir.

Hesabatda psixi sağlamlıq böhranının dərman istifadəsindəki dəyişikliklərdə də əks olunduğu qeyd edilib: Xüsusilə sərbəst buraxılan qadınlar arasında opioid reseptlərində 70%, yuxu həblərində isə 132% artım var.

Xüsusilə Qəzza ətrafında və şimal sərhədi boyunca uzun sürən münaqişələrdən təsirlənən ərazilərdə narkotik maddələrdən sui-istifadə və asılılıq nisbətləri də əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Təl-Əviv Universitetinin Milli Travma və Dayanıqlılıq Mərkəzinin direktoru professor Yair Bar-Haim The Media Line-a deyib: “Müharibənin psixi sağlamlıq üçün çox ağır nəticələri olacaq. Düşünmürəm ki, biz hələ də ən ağır təsirləri görməmişik.”

Müharibənin hələ bitməməsinin riski artırdığını ifadə edən Bar-Haim, “Məcburi xidmətiniz bitən kimi yenidən vəzifəyə çağırılsanız və bu proses heç bitməzsə, bu, insanlar üzərində böyük təzyiq yaradır” dedi.

“The Media Line” xəbər verir ki, mənfi məlumatlara baxmayaraq, İsrail ordusunun rəsmiləri intihar və travma riskinin qarşısını almaq üçün struktur mexanizmlərin mövcud olduğunu iddia edirlər. Hər bir döyüş bölməsinə psixi sağlamlıq zabiti, adətən klinik psixoloq və ya sosial işçi təyin olunur.

“Bir bölmə ciddi bir hadisə ilə qarşılaşdıqda, komandir və psixi sağlamlıq zabiti xüsusi məlumatlandırma sessiyası keçirirlər” dedi Fruchter. O izah etdi ki, bu sessiya keçmişdə zərərli olduğu aşkar edilmiş klassik “psixoloji debrifinq” modelindən daha çox psixotəhsil və terapiyaya çıxış elementlərini özündə birləşdirən daha təhlükəsiz formatda həyata keçirilir.

İstifadə edilən ən mühüm vasitələrdən birinin “Ya’alom” adlı proqram olduğunu bildirən Media Line hər bir əsgərin vəzifəyə getməzdən əvvəl bu təlimi aldığını qeyd edib.

“Bu proqram bir növ zehni turniket kimi işləyir. Bu, əsgəri dondurmaqdansa, yenidən funksional vəziyyətə gətirmək məqsədi daşıyan ikinci dərəcəli erkən müdaxilədir”, – Fruxter bildirib.

Hesabatda qeyd olunub ki, əsgərlər evə qayıtdıqdan sonra bu qoruyucu şəbəkə xeyli zəifləyir. Fruchter, “Əgər onlar terapiyaya başlamışlarsa, onlara nəzarət olunur” dedi. “Amma hələ terapiyaya başlamamışlarsa, sistem onları izləmir. Daim hər kəsi izləmək mümkün deyil”.

Ehtiyatda olan hərbçilərə psixoloji dəstək işləri aparan klinik və təhsil psixoloqu Daniel Eitan da bu sistemin çatışmazlıqlarını vurğuladı. “Onlar evə qayıdanda,” o, “The Media Line”a deyib, “onların forması, komandiri, maaşı, konkret iş təsviri yoxdur. Amma güclü emosional qarışıqlıq var”.

Eytan davam etdi: “Bəziləri deyir ki, ‘İnsanları öldürdüm, dəhşətli şeylər gördüm. Heç bir şey olmamış kimi işə qayıtmaq istəmirəm’.”

The Media Line-a görə, bu emosional qarışıqlıq İsrail ordusunda ehtiyatda olan əməliyyatlar zabiti və intiharın qarşısının alınması üzrə qeyri-hökumət təşkilatı Bişvil Hahayim-də könüllü kimi xidmət edən Şira üçün çox tanışdır.

Qardaşı da səkkiz il əvvəl intihar edən Şira The Media Line-a deyib: “Qardaşımın yaxşı olmadığını bilirdik, amma bu qədər pis olduğunu bilmirdik. Onun həqiqətən əziyyət çəkdiyini bilsəydik, nəsə edərdik. Bu, çox incə bir xəttdir. Hər kəsin çətin anları olur, amma ağrıları daha dərin idi”.

Şira, vəzifədən qayıdan əsgərlər arasında “təkrarlanan emosional model” olduğunu qeyd edərək, “Həyatdan qopma hissi, mənasızlıq hissi. Evə gəlib geri çəkilirlər. İnsanları görmək istəmirlər. Yorğunluq , səbirsizlik və çaşqınlıq hiss olunur”. Sosial iş üzrə təhsil alan Şira qeyd edib ki, bu əlamətlər depressiya və intihar düşüncələrini göstərir, lakin çox vaxt uniforma çıxarıldıqdan sonra diqqətdən kənarda qalır.

Eitan, könüllü terapiya qəbulunu məcbur edən bürokratik hədlərin ciddi kor ləkələr yaratdığını söylədi. “Səhiyyə Nazirliyi yalnız formal terapiyaya daxil olanları hesablayır. “Bəs səssizcə əzab çəkənlər necə? Stiqmadan qorxanlar və ya sadəcə kömək axtarmağa enerjisi olmayanlar?”

Fruchter bu narahatlığı bölüşərək, TSSB ilə əlaqəli intiharların tez-tez müharibə bitdikdən sonra baş verdiyini vurğuladı. “İnsanlar adətən müharibə zamanı deyil, sonra intihar etdiklərini anlayırlar.

Fruxter qeyd edib ki, bu nümunə 20-ci əsrin böyük müharibələrində də müşahidə olunub və ICAR kimi təşkilatlar indi xüsusi olaraq ordudan kənar risk qruplarının xəritəsini hazırlamaq üçün çalışırlar. “Biz TSSB müalicəsinin müxtəlif aspektlərini təkcə orduda deyil, çatların göründüyü yerlərdə təşkil etməyə çalışırıq” dedi.

İsrail mediası intiharların artdığını bildirsə də – 2025-ci ilin ortalarında ən azı 19 və 2023-cü ildə 14 – The Media Line Fruchterin statistik xəbərdarlığına istinad edərək, bunun yerdə hiss olunan “narahatlığı” azaltmadığını vurğuladı. Eitan, “Oğlunuzun Qəzzadan gəldiyini və heç kimin görməməli olduğu şeylərə şahid olduğunu təsəvvür edin. Ancaq o, texniki olaraq “mülki” olduğu üçün ordu onu buraxır və səhiyyə sistemi hələ də onu qəbul etməyib” dedi.

Şira da bu fikirlə razılaşdı: “Əsl çətinlik rutinə qayıtdığınız zaman başlayır. Missiya zamanı hamı bir yerdədir. Ortaq tale hissi var. Lakin sonradan hamı evə qayıdır və tək qalır” dedi.

Şira, ordunun cavab sistemlərini təkmilləşdirdiyini etiraf edərək, “Ancaq illərdir diqqətdən kənarda qalan vəziyyəti bir neçə ay ərzində düzəldə bilməzsiniz” dedi. Komandirlərin də “mübarizə apardığını” qeyd edən Şira, “Hamımız həyatımızdan çıxarıldıq və dözülməz bir rejimə atıldıq. Və sonra kifayət qədər təqib yoxdur” dedi.

Fruxter “struktur problemi” də vurğuladı: İsraildə psixi sağlamlıq xidmətlərinə artan tələbatı ödəmək üçün kifayət qədər kadr yoxdur. “İsraildə 1000-dən az psixiatr var və onların üçdə biri pensiya yaşından yuxarıdır” dedi.

Vəziyyəti “daha da pisləşdirən” Böyük Britaniyanın bu yaxınlarda 12 gənc israilli psixiatrı Bristola köçürməsi oldu. Fruchter onların təlim keçdiklərini və sertifikat aldıqlarını qeyd edərək, “Biz bu 12 nəfəri həqiqətən itirdik” dedi.

Rəsmilər maaşların və stimulların artdığını iddia etsə də, Fruxter nikbin deyil: “Mütəxəssis proqramlarına qəbul olunanların sayı artmayıb. Ona görə də bu məsələnin həlli gələcəkdə də effektli olmayacaq. Bu gün düzgün həll yolu tapılsa belə, onun yerə təsiri ancaq 12 ildən sonra hiss olunacaq”.

Ailələrin hansı əlamətlərə diqqət etmələri lazım olduğunu soruşduqda Fruchter, “Həyata baxışda böyük dəyişiklik, partlayıcı qəzəb, maddə istifadəsi, davamlı mübahisələr. Bunlar hamısı xəbərdarlıq əlamətləridir” dedi.

O, xüsusən də xaricdə yaşayan “tənha əsgər”lərin ailələrinə birbaşa mesaj da verib: “İstəməsələr də, mütləq işə getsinlər. Onları dostları ilə görüşməyə həvəsləndirin. Damğalıqdan çəkinin. Nə lazımdırsa edin, amma onların normal həyata qayıtmasına əmin olun”.

Bar-Haim qarşıdan gələn dövrlə bağlı dəqiq qiymətləndirmə təklif edib: “Hazırlanmağa çalışırıq. Amma bunlar vaxt aparan proseslərdir. Bu, 100 metrlik qaçış deyil, marafondur”.