İran İslam İnqilabı: Dünən və bu gün

İranda “Fəcr” günləri davam edir. İran İslam İnqilabının ildönümü münasibətilə hər il fevral (bəhmən) ayının ilk on günü İranda bayram günləri kimi qeyd edilir.

Müasir İran İslam Respublikası 1979-cu il fevralın 11-də baş vermiş İslam inqilabından sonra yaranıb. İnqilaba qədər İran Pəhləvi sülaləsinin rəhbərlik etdiyi monarxiya quruluşuna malik olan dünyəvi dövlət idi. Rza şah Pəhləvi qərbyönümlü siyasi kurs həyata keçirirdi. Tədricən ölkəyə İran xalqı üçün yeni və yad olan Avropa dəyərləri idxal edildi. Qadınlar başıaçıq gəzirdilər, televiziya kanallarında Qərb estrada ulduzlarının konsertləri nümayiş olunurdu, hətta Rza şah Hicri-şəmsi təqvimi də qadağan edərək Milad təqviminin tətbiqinə göstəriş vermişdi. Rza şah Avropa mədəniyyətini və həyat tərzini qəbul etsə də, Avropanın siyasi sistemini inkar edirdi. Hətta 1973-cü ildə ölkədə təkpartiyalı sistem yaradaraq digər partiya və hərəkatları qadağan etdi. İranın xüsusi xidmət orqanları isə narazılarla qəddarlıqla rəftar edirdilər. Bəzi məlumatlara görə, həmin dövrdə İranda 5 mindən çox siyasi məhbus var idi. Avropa və ABŞ-la yaxın əlaqədə olan şah rejiminin iqtisadi siyasəti dövlət əmlakını özəlləşdirməkdən ibarət idi. Bunun nəticəsində 1930-cu illərdən etibarən dövlətə məxsus iri müəssisələr Qərb şirkətləri tərəfindən alınmışdı. İranın neft, qaz, maşınqayırma, dağ-mədən sənayeləri xarici şirkətlərin əlində cəmləşmişdi. 1951-ci ildə demokratik yolla İranın Baş naziri seçilmiş Məhəmməd Mossadiq ölkədə mütərəqqi iqtisadi islahatlar həyata keçirməyə başladı. Xalqın dəstəyi ilə torpaq sahələrini və neft-qaz sənayesini milliləşdirərək dövlətə qaytaran Baş nazir M.Mossadiq ilə şah arasında ziddiyyətlər meydana gəldi. İri müəssisələrin dövlətə qaytarılması ABŞ və Avropa dövlətlərinin də iqtisadi maraqlarına uyğun gəlmirdi. Şah hakimiyyəti ilə razılaşmaya əsasən, ölkədən neft və qaz hasil edib dünya bazarına çıxaran şirkətlər İran dövlətinə heç bir vergi ödəmirdilər.

Baş nazirin islahatlarından hiddətlənən ABŞ bunun əleyhinə çıxsa da, M.Mossadiq yolundan dönmədi. İrandakı iqtisadi dividendlərinin əldən çıxacağını görən ABŞ İranda dövlət çevrilişi etdi. ABŞ-ın xüsusi xidmət orqanları “Ayaks” kod adı ilə əməliyyat keçirərək minlərlə iranlını küçələrə çıxardı və M.Mossadiqi hakimiyyətdən kənarlaşdırdı. İranın yaxın müttəfiqi olan ABŞ ordunun möhkəmlənməsində və neft-qaz sənayesini texnologiya ilə təmin etməkdə yaxından iştirak edirdi. Bunun müqabilində isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, İranın milli sərvətlərini cüzi qiymətə alaraq və dünya bazarında baha qiymətə sataraq milyonlarla dollar gəlir əldə edirdi. İran xalqı isə səfalət içində boğulurdu.

Vəziyyətin bu istiqamətdə inkişafı ölkə dindarlarını narahat edirdi. Onlar ölkədə xaricilərin ağalığına son qoymağı, milli sərvətlərin xalqa qaytarılmasını tələb edirdilər.

Şah rejimi əleyhinə kəskin çıxış edənlərdən biri İran İslam İnqilabının banisi Seyid Ruhulla Xomeyni idi. O, şah rejiminin ləğvini və respublika tipli dini (İslam) dövlətin yaradılması ideyasını irəli sürürdü. S.R.Xomeyni “İslam dövləti” əsərində öz fikirlərini daha aydın şəkildə izah edib.

Əhalinin sosial vəziyyətinin ağırlaşması ölkədə siyasi gərginliyə səbəb olurdu. 1977-ci ildə ABŞ-ın yeni dövlət katibi Sayrus Vensinin təkidi ilə Rza şah amnistiya elan edərək siyasi məhbusları azad etdi. Həmin il quraqlıq ucbatından İranda kənd təsərrüfatına böyük ziyan dəymişdi, ölkənin bəzi regionlarında aclıq və səfalət hökm sürürdü. İran dövlətinin yaranmasının 2 min illiyi ilə əlaqədar şahın Şiraz yaxınlığında keçirdiyi dəbdəbəli mərasim əhali arasında böyük narazılığa səbəb olmuşdu. Aclıq və səfalətin hökm sürdüyü bir zamanda mərasimdə qonaqlara 1 ton qara kürünün verilməsi gərginliyin pik nöqtəsini yaxınlaşdırdı. Əvvəlcə tələbələr, ardınca fəhlələr və kəndlilər meydanlara çıxaraq etiraza başladılar. Etirazlar elə kütləvi xarakter aldı ki, Rza şah ölkədən qaçmağa məcbur oldu. Taleyin ironiyası isə ondan ibarət idi ki, 1979-cu ilin yanvarında İrandan qaçan şahın və ailəsinin təyyarəsini ABŞ qəbul etmədi. Şah ailəsi ilə birlikdə Qahirəyə uçmaq məcburiyyətində qaldı.

Beləliklə, 15 illik sürgündən sonra S.R.Xomeyni 1979-cu ilin fevralında ölkəyə qayıdaraq inqilaba rəhbərlik etdi. “Şah qaçdı? İmam gəldi” şüarı ilə qarşılanan S.R.Xomeyni böyük nüfuza sahib idi. 1979-cu il fevralın 11-də baş verən inqilabdan sonra neft-qaz sənayesi xarici şirkətlərdən alınaraq dövlətə qaytarıldı. ABŞ ilə Avropa dövlətləri milyardlarla gəlirdən məhrum oldu və münasibətlər gərginləşdi.

Beləliklə, 1979-cu il inqilabından sonra ABŞ və Avropa milyardlarla dollar gəlirindən məhrum olaraq əvvəlki vəziyyəti qaytarmağa çalışırdı. Uzun illər iqtisadi sanksiyalara məruz qalan İran 2000-ci ildən ABŞ və Avropa dövlətləri ilə danışıqlara başlayaraq dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya siyasəti yürütmək niyyətində olduğunu bildirdi. Nəticədə 2015-ci ilin iyununda İran ilə mətbuatda “altılıq” kimi adlanan dövlətlər (ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya, Rusiya, Çin) arasında “İranın nüvə proqramının məhdudlaşdırılmasına” dair sənəd imzalandı və BMT tərəfindən təsdiqləndi. Lakin ABŞ-ın həmin dövrdəki Prezidenti Donald Tramp razılaşmanı tanımaqdan imtina edərək iqtisadi sanksiyaları bərpa etdi.

Siyasi proseslər göstərir ki, bəzi böyük dövlətlər İran ilə bərabər hüquqlarda deyil, onun maddi sərvətlərini talamaq şərti ilə əməkdaşlıq etmək istəyindədirlər. İran nüvə proqramını dayandırdı və bu faktı Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyin mütəxəssisləri də təsdiqlədilər. Lakin buna baxmayaraq, sanksiyalarla İranı iqtisadi gərginliyə salıb hakimiyyəti devirməyə və sözəbaxan hakimiyyət formalaşdırmağa çalışırlar. Bu istiqamətdə İranın daxilində də sabitliyi pozmaq üçün addımlar atılır. Əhaliyə təlqin etməyə çalışırlar ki, guya hakimiyyət nüvə tədqiqatları aparmaqla düzgün siyasət yürütmür və ABŞ-ı qıcıqlandırır. Əvvəlcə İranda kütləvi etirazlar baş tutdu. Lakin İran razılaşmaya əsasən, nüvə tədqiqatlarını dayandırdı. Buna baxmayaraq, ABŞ imza atdığı razılaşmada üzərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirmədi. Artıq İranda hamı başa düşür ki, ölkəyə müdaxilə və sanksiyaların məqsədi heç də buraya demokratiya gətirib xalqı xoşbəxt etməkdən ibarət deyil. Əsl məqsəd İranın milli sərvətlərinə sahib olmaqdır.

Vyanada Qərb dövlətləri ilə danışıqlar, bununla yanaşı, qarşılıqlı ittihamlar və sanksiyalar davam edir. Artıq danışıqlar prosesi siyasi mübarizəyə çevrilib ki, bu mübarizədə kimin qalib gələcəyini isə zaman göstərəcək.

Rabil Kətanov

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

Tehran